Şiddet Önleme ve İzleme Merkez (ŞÖNİM)’leri, 2012 yılından itibaren, şiddete maruz kalan kadın ve çocuklara, sığınak, psiko-sosyal, hukuk, sağlık, istihdam ve eğitim desteklerin 7/24 verilmesi amacıyla, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı’na (ASPB) bağlı olarak faaliyetlerine başlamıştı. ŞÖNİM’lerin, 81 ilde açılmasının hedeflendiği başta Aile ve Sosyal Politikalar Bakanı Ayşenur İslam olmak üzere hükümet yetkilileri tarafından dile getirilmekle birlikte kurulduğu tarihin üzerinden üç yıl geçmesine rağmen ŞÖNİM’ler sadece 14 ilde faaliyet gösteriyor ve hala pilot uygulamada.
Şiddet Önleme ve İzleme Merkez (ŞÖNİM)’leri, 2012 yılından itibaren, şiddete maruz kalan kadın ve çocuklara, sığınak, psiko-sosyal, hukuk, sağlık, istihdam ve eğitim desteklerin 7/24 verilmesi amacıyla, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı’na (ASPB) bağlı olarak faaliyetlerine başlamıştı. ŞÖNİM’lerin, 81 ilde açılmasının hedeflendiği başta Aile ve Sosyal Politikalar Bakanı Ayşenur İslam olmak üzere hükümet yetkilileri tarafından dile getirilmekle birlikte kurulduğu tarihin üzerinden üç yıl geçmesine rağmen ŞÖNİM’ler sadece 14 ilde faaliyet gösteriyor ve hala pilot uygulamada. Bu iller: Ankara, Antalya, Adana, Bursa, Denizli, Diyarbakır, Gaziantep, İstanbul, İzmir, Malatya, Mersin, Samsun, Şanlıurfa, Trabzon.
Mor Çatı, 26 Haziran 2015’te 4982 Sayılı Bilgi Edinme Kanunu gereğince Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Kadın Hizmetleri Daire Başkanlığı’na Türkiye genelindeki ŞÖNİM’lerin faaliyetlerine ilişkin bilgi edinme başvurusu yaptı. Başvuruda, Türkiye genelindeki ŞÖNİM’lerin sayısı ve hangi illerde faaliyet gösterdiği, ŞÖNİM bulunmayan illerde açılmasına yönelik herhangi bir çalışma yapılıp yapılmadığı, şu ana kadar kaç kadının ŞÖNİM’lerden ne tür destekleri alabildiği ve ŞÖNİM’lerde hangi meslek gruplarından, toplam kaç personelin görev yaptığı soruldu.
ASPB bilgi edinme başvurusunda yer alan soruların tümünü yanıtlamadı. Verilen yanıtta, Haziran 2015 itibariyle 22 ilde daha ŞÖNİM açılmasına onay verilmiş olduğu, böylece Türkiye genelindeki ŞÖNİM sayının toplamda 36’ya ulaşacağı ve 81 ilde ŞÖNİM’in yaygınlaştırılmasının hedeflendiği belirtildi.
Yeni Açılacak ŞÖNİM’ler
ASPB tarafından verilen yanıta göre, ŞÖNİM açılmasına onay verilen 22 il şunlar: Erzurum, Bingöl, Muş, Kilis, Elazığ, Sakarya, Kahramanmaraş, Kocaeli, Aksaray, Isparta, Kars, Sivas, Adıyaman, Zonguldak, Tekirdağ, Erzincan, Gümüşhane, Eskişehir, Çorum, Manisa, Çanakkale, Uşak.
Bakanlıktan alınan bu bilgi üzerine, ŞÖNİM açılması için çalışmalara başlanan 22 ilin ASPB İl Müdürlükleri telefonla aranarak ŞÖNİM faaliyetlerine ilişkin bilgi alındı. Görüşmeler, ŞÖNİM ile ilgili bilgi verebilecek yetkili kişilerle yapıldı. Görüşme yapılan 22 İl Müdürlüğü’nün hiçbirinde ŞÖNİM’ler tam olarak faaliyete geçmemişti. Yapılan görüşmelerde, illerde birbirinden farklı bilgiler olduğunu, kimi illerde açılacak ŞÖNİM’le ilgili yazışmalar ve somut planlar başlamışken, kimi illerde çalışanların konuya ilişkin çok az bilgisi olduğu görüldü. ŞÖNİM açılacağı belirtilen illerin birçoğuna açılma onay belgesi Haziran ya da Temmuz gibi çok yakın bir tarihte geldiği için alt yapının (personelle ön çalışmanın yapılmadığı, nasıl çalışacağı konusunda eksik bilgiye sahip olması, kadronun kesinleşmemesi, fiziki şartların oluşturulmamış olması, yeterli ödeneğin ayrılmamış olması) oluşturulamadığı dikkat çekti.
Görüşmeler sırasında, bu konuda yetkilendirilen ve ŞÖNİM’de istihdam edilmeye başlanan görevlilerin, neredeyse tamamının, 6284 Sayılı Kanun’da, sığınakların işleyişine ilişkin Kadın Konukevleri Yönetmeliği’nde ve ASPB ile ŞÖNİM’in web sitesinde belirtilen, (1) ŞÖNİM’in faaliyet gösterdiği mekanın sahip olması gereken fiziksel özelliklerinin neler olması gerektiği, 7 gün 24 saat hizmet vermesi gerektiği ve ne tür desteklerin vermekle yükümlü olduğu gibi temel bilgilerden yoksun oldukları ya da eksik bilgiye sahip oldukları görüldü.
Yeni Açılacak ŞÖNİM’lerde Mekân ve Ulaşılabilirlik
Yeni açılacak olan ŞÖNİM’lere ilişkin en önemli sorunlar, mekânlarına ilişkin temel sıkıntının merkezi yerlerde olmamaları nedeniyle kadınların ulaşmada zorluk yaşamaları, mekanın fiziksel özelliklerinin uygun olmaması ve şiddet uygulayanların da aynı çatı altında destek alması olarak tespit edilmişti.(2) Yeni açılacak ŞÖNİM’lerde ise ayrı bir binanın olmaması en temel sorunlardan biridir. ŞÖNİM’lerin ayrı bir binada hizmet verip vermeyeceğine ilişkin soruya, görüşülen il müdürlüklerinden 8’i, çeşitli alt yapılar tamamlandığında yeni bir binada hizmet verileceği, 12’si ise ayrı binalarının olmadığı şeklinde yanıt verdi.
Bir İl Müdürlüğü’ndeki yetkili kişi, ŞÖNİM’lerin adresinin gizli olmasından dolayı, bu konuda bilgi veremeyeceğini belirtti. Kendisine, ŞÖNİM’lerin kadınların sürekli hizmet vermesi gereken yerler olduğu için adreslerinin gizli olamayacağı ifade edildiği halde, soruyu yanıtlamaktan kaçındı. Bir diğer ildeki yetkili, ŞÖNİM’in sığınak ve ilk adım merkezi ile aynı binada faaliyet göstermeye başlayacağını söyledi. Sığınak ve ilk adım merkezinin yerinin, güvenlik nedeniyle gizli olması gerektiği ama tersine ŞÖNİM’lerin faaliyet göstereceği yerin bilinir olması gerektiği hatırlatıldığında, yetkili kişi, kendilerinin de bunu anlamadığını ama giriş ve çıkış yerleri ayrı olacağı için sorun olmayacağını düşündüklerini, dolayısıyla ŞÖNİM ve sığınağın aynı binada olmasında bir sorun olmadığını söyledi. Başka bir ildeki yetkili kişi ise, yine sığınakların yerinin gizli olması gerektiğini gözetmeden, “Ben aslında istedim ki konuk evi ile birlikte aynı binada olsun” şeklinde yanıt verdi. Verilen bilgilerden ŞÖNİM’lerin, illerde yer alan çeşitli ASPB kuruluşlarında ayrılan bir ya da birkaç tane odada hizmet vermeye başlayacağı anlaşıldı.
ŞÖNİM’ler tüm kadınların ulaşabileceği yerlerde olması ve 7 gün 24 saat hizmet vermekle yükümlü olan kurumlardır. Mevcut ŞÖNİM’lerde bu konuda zorluklar yaşanmaktadır. Kadınlar ŞÖNİM’i 24 saat arayabilseler de her zaman destek alabilecekleri bir uzman olmadığı için ŞÖNİM’lerin 7/24 Hizmet veremediği görülüyor. Görüşme yapılan kişilere yeni açılacak ŞÖNİM’lerin 7 gün 24 saat hizmetin nasıl sunacakları soruldu Verilen yanıtlardan, çalışanların hizmetin nasıl verilmesi gerektiğini bilmiyor olmaları dikkat çekti. Bir ilde yetkili kişi, “hiçbir ŞÖNİM 7/24 hizmet vermez ki” dedi. Bir başka ildeki yetkili ise, önce ayrı bina olmadığı için sadece mesai saatlerinde hizmet verildiğini söyledi ama daha sonra, “ama ayrı binaya geçilse bile bu şekilde devam edeceğini düşünüyorum, şu anda faaliyette olan ŞÖNİM’lerin de sadece birkaç tanesi 24 saat hizmet veriyor” dedi.
Görüşmelerde 24 saat hizmet verilememesine karşılık, mesai saatleri dışında kadınlara nasıl destek verildiği sorulduğunda; kadınların, desteğe ihtiyaç duyduğunda kolluğa başvurabilecekleri, kolluk tarafından da “icapçı” diye adlandırılan nöbetçi kişinin aranabileceği söylendi. İcapçılık, kamu sağlık çalışa
nlarının 7-24 hizmet vermesini sağlamak için uygulanan bir sistemdir. İcapçının, evinde veya bağlı bulunduğu kuruma kolaylıkla ulaşabilecek bir yerde bulunması ve kendisine ihtiyaç duyulduğunda en geç 1 saat içerisinde bu çağrıya yanıt vermesi gerekir.(3) ASPB’de sürdürülen “icap” sisteminde, başvuran kadınlarla sosyal hizmetten sorumlu kişinin ancak kolluk güçleri aracılığıyla görüşebilmesini beraberinde getirdiği anlaşılıyor. Görüşülen illerden birindeki grevli kişi, kendisinin sürekli icapçı olduğunu ifade etti. Bu sistemin, şiddete maruz kalan kadınlara destek vermekle yükümlü olan çalışanlar için de yıpratıcı sonuçları beraberinde getirebileceği göz önüne alınmadan uygulandığı anlaşıldı.
Kimler Çalışacak?
Bilgi edinme başvurusu kapsamında sorulan sorulardan biri de, ŞÖNİM’lerde hangi meslek gruplarından, kaç kişinin çalıştığına ilişkindi. Verilen yanıtta, bu bilgilere yer verilmezken, sadece görevlilerin sayısına ilişkin bilgi verildi.
İl müdürlükleri ile yapılan görüşmelerde, bu soru iletildiğinde, ya bununla ilgili yazışmaların hala devam ettiği ya da hâlihazırda il müdürlüğü içerisindeki birimlerden konuyla ilgili olan meslek elemanlarının ŞÖNİM’de görevlendirileceği söylendi. 13 ilde, ŞÖNİM’de çalışacak olan personel kadrosu kesin olmamakla birlikte belirlenmişti. Fakat geri kalan illerde hangi meslek gruplarından kimlerin çalışacağının henüz belli olmadığı ve bununla ilgili temasların sürdüğü belirtildi.
Çalışacak kadronun belli olduğu illerde öne çıkan durum ise şiddet başvurusu alabilecek ve bu alanda çalışabilmesi için gerekli donanıma sahip, bu konuda eğitimler almış sosyal çalışmacılar veya sosyal hizmet çalışanları yerine öğretmen, çocuk gelişimi uzmanı gibi meslek gruplarından kişilerin çalışması oldu. Kendi branşlarında daha verimli çalışmalar yapabilecek meslek grubu elemanlarının yöneticilik, şiddet başvurusu alma, veri girişi yapma gibi farklı alanlarda çalışması, kadına yönelik şiddet alanında uzmanlığı olan kişilerin bu alanda çalışmasını da olumsuz etkileyebilir. Meslek elemanları kendi alanlarında çalıştıklarında daha verimli olabilirler. Ayrıca, çalışanlar arasında, şimdilik taşeron olarak hizmet vereceğini belirtenler de vardı.
Görüşme yapılan kişilerin çok azı, hali hazırda il müdürlüğüne bağlı sığınak çalışmasını koordine eden, bu alanda bilgi ve deneyim sahip kişilerdi.
2012’den Bugüne ŞÖNİM’ler
Ocak 2013’te Mor Çatı’nın düzenlediği ŞÖNİM Çalıştayı’nın sonuç bildirgesinde, o tarihlerde yeni kurulmuş olan ŞÖNİM’lerin yapısına ilişkin eleştiriler dile getirilmişti. Kadınlara verilmesi öngörülen hizmetlerin Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu (SHÇEK) yerine, merkezi olarak yapılandırılmış, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı İl Müdürlükleri’ne bağlı ŞÖNİM’ler tarafından sunulacak olmasının, bürokrasiyi, siyasi ilişkilenmelerin getirdiği sorunları, belediyeler ve kadın örgütlerinin bağımsız sığınak ve danışma merkezi çalışmalarına müdahaleyi beraberinde getireceği, 6284 sayılı Kanun’da ŞÖNİM’lerle ilgili olarak söz konusu olan yasal belirsizlikler ve pilot illerde yapılan uygulamaların kadından yana bir bakış açısının olmadığı, kadınların yasal haklarına ve destek hizmetlerine erişimde büyük zorluk yaşadıkları vurgulanmıştı. Bununla birlikte şiddet uygulayanların da ŞÖNİM’lerden destek alabilmesi, ŞÖNİM’lerin kadına yönelik erkek şiddetinin önlenmesindeki işlevini tartışmaya açmaktadır.(4) ŞÖNİM’lerin kurulduğu tarihten bugüne geçen zaman içinde, kadın örgütleri tarafında, şiddete maruz kalan kadınların tanıklıkları ve bu konuda yapılmış çalışmalardan yola çıkılarak pilot çalışmadaki eksiklikler ortaya konulmuş olduğu halde var olan hükümet tarafından konuyla ilgili ayrıntılı ve gerçekçi bir değerlendirilme yapılmadı.(5)
Pilot çalışmanın değerlendirilmesi yapılmadan, şiddetle mücadelede sosyal hizmet sisteminin eksiklikleri giderilmeden ve gerekli alt yapısı hazırlanmadan yeni ŞÖNİM’ler açılıyor. Mekânsal sorunlar, kadronun nicelik ve nitelik yönünden yetersizliği, kadına yönelik şiddetle mücadelede en önemli kurum olan ŞÖNİM’lerdeki uygulama sorunlarının çoğalarak devam edeceği yönünde kaygı uyandırıyor.
1. ŞÖNİM’ler yaklaşık 3 yıl önce hizmet vermeye başladığı halde hala işleyişle ilgili bir yönetmeliği bulunmamakta. . Bu nedenle ŞÖNİM işleyiş ve yapısına ilişkin kaynaklar bunlarla sınırlı.
2. https://morcati.org.tr/attachments/article/255/6284_Kanun_Uygulamalari_Raporu.pdf
4. En başta belirttiğimiz söz konusu bilgi edinme başvurusu yanıtında ŞÖNİM’lerin açılışlarından bu yana toplam 1.159 erkek, ŞÖNİM’in verdiği psiko-sosyal, hukuki, sağlık, istihdam, eğitim gibi alanlarda destek aldığı belirtilmiştir.
5. Bu konuya ilişkin kadınların tanıklıkları için Mor Çatı’nın yayınladığı raporlara bakılabilir: https://morcati.org.tr/attachments/article/308/2014_Mor_Cati_Faaliyet_Raporu.pdf https://morcati.org.tr/attachments/article/255/6284_Kanun_Uygulamalari_Raporu.pdf Yapılan araştırmalardan ise; Cinsiyet Eşitliği İzleme Derneği (CEİD)’nin çalışması önemlidir. Çalışma her ne kadar bir izleme modeli sunmak amacını taşısa da ŞÖNİM’lerin işleyişiyle ilgili önemli veriler de sunmakta: http://www.ceid.info.tr/dosyalar/CEID-Kadina-yonelik-siddetle-mucadele-mekanizmasi-izleme-modeli.pdf Bunların yanı sıra, ASPB’nin İpsos Araştırma Şirketi’ne, 6284 Sayılı Kanun’un etkilerini incelemek üzere oldukça kapsamlı bir araştırma yaptırmış, bu kapsamda Mor Çatı da dahil pek çok kadın örgütü, alanda çalışanlar, şiddete maruz kalanlar ve şiddet uygulayanlarla görüşmeler yapılmıştır. Ancak Bakanlık bu araştırmanın sonuçlarını yayınlamadı. Buna karşın Mor Çatı’nın da katıldığı, araştırma kapsamında düzenlenen çalıştayda, işleyişteki zorluklar araştırmaya katılanlarca dile getirildi.